Weer dreigen openbare bibliotheken de dupe te worden van krappe gemeentelijke budgetten. Wat ze moeten doen is haarfijn geregeld, maar of ze dat ook kunnen doen is aan het lokale bestuur. Dat stelt zijn prioriteiten, en bibliotheken bleken in het verleden al ‘gemakkelijke’ bezuinigingsposten. Hier en daar ging zelfs de stekker eruit. Hoe zit het in andere landen? Kennen die, in tegenstelling tot onze Wsob, wel een wettelijke zorgplicht? Bibliotheekblad ging het na.
Nederland kent sinds 1 januari 2015 de Wet Stelsel Openbare Bibliotheekvoorzieningen (Wsob). Voor de invoering ervan waren drie belangrijke aanleidingen: er was onvoldoende samenhang in het bibliotheekstelsel, de maatschappelijke functie van het bibliotheekwerk was niet goed gedefinieerd, en de opbouw van de digitale openbare bibliotheek was nog niet geregeld. De Wsob verankert de landelijke digitale bibliotheek als een rijkstaak. Daarnaast brengt het lokale bibliotheken, provinciale ondersteuningsinstellingen en de Koninklijke Bibliotheek samen in één bibliotheeknetwerk, waarvoor de drie overheidslagen gezamenlijk verantwoordelijk zijn.
De Wsob verplicht gemeenten niet om een bibliotheek te onderhouden, al worden wel voorwaarden gesteld aan de procedure voor het beëindigen van subsidie of het zo fors verminderen van het budget dat de bibliotheek niet langer aan het stelsel kan deelnemen.
Het is een mooie wet voor de minister, schamperde onlangs columnist Wim Keizer. ‘Als het goed gaat is dat te danken aan OCW en als het slecht gaat ligt het aan de lokale democratie.’ Het ministerie zelf leek bij de zogeheten midterm review enige spanning op te merken tussen een beleids- en een bestuurlijk principe: ‘het principe dat iedere inwoner van Nederland toegang moet hebben tot de fysieke en digitale openbare bibliotheek en het bestuurlijke principe dat de gemeenten verantwoordelijk zijn voor het lokale voorzieningenniveau en daar eigen keuzes in kunnen maken’.
Nu gemeenten te maken hebben met onvoorzien hoge kosten van met name de jeugdzorg houden openbare bibliotheken hun hart vast. De VOB luidde al de noodklok. Opnieuw dreigen forse kortingen of zelfs sluitingen.
Vlaanderen
In Vlaanderen zijn sinds 1 januari 2016 de middelen voor het lokaal cultuurbeleid – dus ook voor bibliotheken – geïntegreerd in het Gemeentefonds en niet langer geoormerkt. Ook de voorwaarden voor het verkrijgen van die middelen en de daaraan gekoppelde rapporteringsplicht zijn weggevallen. Ook deze middelen zijn geïntegreerd in het Gemeentefonds, en dus ook niet meer geoormerkt.
De verantwoordelijkheid voor het voeren van een lokaal cultuurbeleid ligt nu volledig bij de gemeentebesturen. Waar de Vlaamse overheid tot nu toe een aansturende en controlerende rol had, zal zij in de toekomst meer ondersteunend en stimulerend optreden.
Vanuit Vlaanderen zijn er wel verschillende subsidiestromen naar de cultuursector. De subsidiëring van de cultuursector, waaronder organisaties, steunpunten, culturele instellingen, kunstenaars, de Vlaamse steden en gemeenten, de Vlaamse provincies en de Vlaamse Gemeenschapscommissie (VGC), wordt geregeld via een aantal decreten.
Bij de subsidiëring wordt een onderscheid gemaakt tussen structurele subsidies en projectsubsidies:
- De Vlaamse overheid verleent structurele subsidies voor de werking van cultuurorganisaties, vaak voor de periode van een aantal jaren, aan de hand van een beleidsplan of beheersovereenkomst die op regelmatige tijdstippen worden geëvalueerd.
- Met projectsubsidies wil de Vlaamse overheid projecten mogelijk maken of versterken die relevant zijn voor het Vlaamse cultuurbeleid. Projectsubsidies ondersteunen organisaties bij de realisatie van een in tijd en opzet afgebakend project. De voorbeeldwerking, het innovatieve karakter, de duurzaamheid en de reikwijdte van een project vormen vaak belangrijke criteria. Zo stimuleren ze het uitproberen van allerhande initiatieven. Projectsubsidies hebben vaak een specifiek beleidsmatig doel dat terug te vinden is in de beleidsnota en specifieke beleidsplannen.
Bibliotheekblad inventariseerde hoe de zorg voor het openbaar bibliotheekwerk in naburige landen is geregeld. Kennen die een bibliotheekwet? Wie financiert er de openbare bibliotheken? Is dat de centrale overheid, zijn het de gemeenten of andere partijen? Is er sprake van een wettelijke zorgplicht?
Verenigd Koninkrijk
Algemene informatie
Guidance. Libraries as a statutory service
Contact: Kirsty Crawford.
Bibliotheekwet
Gemeentelijke, provinciale of grootstedelijke deelraden hebben onder de Public Libraries and Museum Act (1964) de plicht ‘een ruime en efficiënte dienstverlening te bieden’ aan allen die in het gebied leven, werken of studeren.
Financiering
Het openbaar bibliotheekwerk wordt gefinancierd en ofwel beheerd dan wel in beheer gegeven door de lokale overheid.
De centrale overheid (Department for Digital, Culture, Media and Sport) is wettelijk verplicht tot:
- het houden van toezicht op en bevorderen van zo goed mogelijke openbare bibliotheekdiensten door de raden;
- het verzekeren dat, zo gewenst, de verantwoordelijkheid voor het openbaar bibliotheekwerk op een goede manier aan een derde partij wordt overgedragen.
Wettelijke verplichting
De Localism Act (2011) omvat allerlei maatregelen om lokale gemeenschappen (gemeente- en wijkraden) meer zeggenschap te geven over lokale aangelegenheden. Het is aan die raden uit te maken hoe ze hun budget besteden. Daarbij geldt wel de verplichting onder de hiervoor genoemde bibliotheekwet.
Schotland
Algemene informatie
Informatie op website CILIPS (Chartered Institute of Library and Information Professionals in Scotland) over Legislation
Contact: Pamela Tulloch.
Bibliotheekwet
De Local Government (Scotland) Act stelt dat lokale autoriteiten voor een ‘adequate’ bibliotheekvoorziening moeten zorgen. De term ‘adequaat’ is niet ingevuld en mistig. Niettemin heeft de wet geholpen openbare bibliotheken te beschermen. Afgelopen jaar is er niet één openbare bibliotheek in Schotland gesloten, terwijl belangrijke investeringen zijn gedaan in de materiële infrastructuur.
Financiering
De lokale overheid financiert de openbare bibliotheken. Schotland telt 32 lokale overheden. Sommige kiezen ervoor een derde partij in te schakelen om bibliotheken te runnen, maar het principe is dat de lokale overheid ervoor betaalt en ervoor verantwoordelijk is dat de diensten inderdaad geboden worden.
Wettelijke verplichting
Er is een wettelijke verplichting om ‘adequate’ openbare bibliotheekdiensten te bieden.
Frankrijk
Algemene informatie
Les subventions en bibliothèque (pdf)
Contact: Marie-Emmanuelle Marande.
Bibliotheekwet
Frankrijk kent geen wetgeving met betrekking tot openbaar bibliotheekwerk.
Financiering
Lokale overheden financieren bibliotheken, maar voor ‘bijzondere projecten’ kunnen ze een bijdrage van de centrale overheid krijgen. Het gaat daarbij veelal om nieuwe gebouwen.
Wettelijke verplichting
Geen bibliotheekwet en bij gevolg geen plicht om openbare bibliotheken te onderhouden.
Duitsland
Algemene informatie
Der Weg zum einem Bibliotheksgesetz in Deutschland (Deutsche Bibliotheksverband)
Contact: Ulrike Krass.
Bibliotheekwet
Een nationale bibliotheekwet ontbreekt. Van de zestien deelstaten kennen er vijf (Rheinland-Pfalz, Hessen, Thüringen, Sachsen-Anhalt en Schleswig-Holstein) wel een bibliotheekwet.
Financiering
Normaliter financiert de gemeente de openbare bibliotheek.
Wettelijke verplichting
Ook op deelstaatniveau is er geen plicht om openbare bibliotheken te onderhouden. Aan de vigerende wetten zijn geen financiële eisen verbonden. Zorgen voor openbare bibliotheken blijft optioneel.
Denemarken
Algemene informatie
https://www.retsinformation.dk/eli/ita/2013/100.
Contact: Knud Schulz.
Bibliotheekwet
Denemarken heeft een bibliotheekwet. Die strekt zich evenwel niet uit tot Groenland en de Faeröer Eilanden. De wet noemt als doel van het openbare bibliotheekwerk ‘het bevorderen van informatie, educatie en culturele activiteit’ – en niet alleen via het beschikbaar stellen van boeken. Andere, ook digitale, media worden nadrukkelijk genoemd. Deense bibliotheken zijn verplicht overheidsinformatie aan te bieden.
Financiering
Bibliotheken zijn eigendom van en worden gefinancierd door de gemeenten. De centrale overheid kan voor bijzondere projecten als co-financier bijspringen. Het ministerie van Cultuur is wettelijk verplicht in elke regio een centrale bibliotheek aan te wijzen (in het zuiden van Jutland zijn er twee). Taken van deze centrale bibliotheken omvatten verwerving van materialen, opleiding en consultancy.
Wettelijke verplichting
De bibliotheekwet verplicht alle gemeenten (98 in totaal) om ten minste één openbare bibliotheek te onderhouden.
Zweden
Algemene informatie
Contact: Martin Memet Könick.
Bibliotheekwet
Zweden heeft een bibliotheekwet.
Financiering
Zweden telt 290 gemeenten. Die financieren de openbare bibliotheken.
Wettelijke verplichting
Gemeenten zijn onder de wet verplicht openbare bibliotheken te onderhouden.
Noorwegen
Algemene informatie
Act relating to public libraries (The Public Libraries Act) (pdf)
Contact: Leikny Haga Indergaard.
Bibliotheekwet
Noorwegen heeft een bibliotheekwet die in 2014 is gemoderniseerd. De nieuwe versie benadrukt de verantwoordelijkheid van openbare bibliotheken voor de spreiding van kennis en hun rol als onafhankelijke plekken van ontmoeting en arena’s voor publieke discussie.
Financiering
Gemeenten financieren het openbaar bibliotheekwerk.
Wettelijke verplichting
Gemeenten zijn onder de wet verplicht een openbare bibliotheek te onderhouden. Vanuit het Noorse bibliotheekwerk wordt wel kritiek gehoord dat sommige gemeenten ertoe neigen die wet minimalistisch te interpreteren.
Finland
Algemene informatie
Contact: Pirkko Lindberg.
Bibliotheekwet
Finland kent al sinds 1928 een nationale bibliotheekwet. Die is verschillende malen herzien, voor het laatst in 2017. De openbare bibliotheek geldt als basisvoorziening, vergelijkbaar met school en gezondheidszorg. De wet benoemt niet alleen de maatschappelijke taken van de openbare bibliotheek, maar bijvoorbeeld ook samenwerking met wetenschappelijke bibliotheken en andere publieke voorzieningen en stelt opleidingseisen aan staf en management.
Financiering
Het ministerie van Onderwijs en Cultuur voorziet gemeenten al naar gelang het inwonertal van middelen. Het gaat om ongeveer de helft van het budget. De andere helft wordt opgebracht door de gemeenten. Aan bezuinigingen ontsnappen ook in Finland bibliotheken niet helemaal. Het kan gebeuren dat in armlastige gemeenten bezuinigd moet worden op personeel of nevenvestigingen moeten sluiten.
Wettelijke verplichting
Elke gemeente is wettelijk verplicht bibliotheekdiensten te bieden, maar kan deze zo nodig ook van een andere gemeente kopen. Dat is tot dusver niet gebeurd, maar mobiele voorzieningen zijn al wel aan buurgemeenten verkocht.
Estland
Algemene informatie
Contact: Mari Kannusaar.
Bibliotheekwet
In Estland legt een bibliotheekwet de basis voor organisatie, activiteiten, collecties, dienstverlening, beheer en financiering van openbare bibliotheken. Doel, zoals in de wet omschreven, is om vrije en onbeperkte toegang te bieden tot informatie, kennis, de ontwikkeling van het menselijk denken en cultuur.
Financiering
In Estland is een openbare bibliotheek een gemeentelijke dienst. Bibliotheken worden gefinancierd uit de gemeentekas, de staatskas, donaties, betaalde diensten en schenkingen. Op voorstel van het ministerie van Cultuur kunnen middelen uit de landsbegroting worden aangewend voor aanschaf van items, het realiseren van nationale programma’s, vergoeding van vier medewerkers van een bibliotheek voor verzorging van de regio, verbinding met publieke datanetwerken en de benodigde technische middelen.
Wettelijke verplichting
Het besluit tot oprichting van een openbare bibliotheek is aan het gemeentebestuur. Gemeenten met een bibliotheek zijn onder de wet verplicht te zorgen voor salariëring van medewerkers, regelmatige aanschaf van collectie-items in verhouding met het aantal inwoners in het verzorgingsgebied, gepaste vergoeding voor behuizing, meubilair en beheer.
Letland
Algemene informatie
Contact: Mara Jekabsone.
Bibliotheekwet
Een bibliotheekwet uit 1998 regelt het bibliotheekwerk in Letland. De wet is de grondslag voor gedetailleerde regelgeving met betrekking tot fondsen voor bijvoorbeeld aanschaf van boeken en tijdschriften, meubilair en benodigd materieel.
Financiering
De wet bepaalt dat de oprichters van bibliotheken de plicht hebben hun bibliotheken te financieren. Financiering is afhankelijk van de oprichter: is een openbare bibliotheek opgericht door de centrale overheid, dan heeft die de zorgplicht; is het de gemeente, dan is die verantwoordelijk. Bibliotheken kunnen additionele financiering krijgen in de vorm van donaties, door betaalde diensten aan te bieden of uit andere inkomsten.
Wettelijke verplichting
De oprichters van openbare bibliotheken – centrale overheid of gemeente – zijn onder de wet verplicht die bibliotheken in stand te houden.
Tsjechië
Algemene informatie
Contact: Zdenek Matusik.
Bibliotheekwet
Een bibliotheekwet uit 2001 regelt het aanbieden van ‘openbare bibliotheek- en informatiediensten’ (wettekst). De wet beperkt zich niet tot openbare bibliotheken, maar dekt alle bibliotheken die erkend zijn door het ministerie van cultuur.
Financiering
In beginsel zorgen gemeenten voor de financiering van openbare bibliotheken. Soms vervullen regionale bibliotheken de functies van een gemeentelijke bibliotheek. In zo’n geval draagt de gemeente een proportioneel deel van de financiering bij. Rijkssubsidies zijn er ten behoeve van het openbaar bibliotheekwerk in kleinere dorpen. Deze subsidies vloeien via de provincies naar de gemeenten.
Wettelijke verplichting
Er is geen wettelijke verplichting om openbare bibliotheken te onderhouden.
Tekst: Bert Ummelen, m.m.v Annelien Vanessche (Vlaanderen), Elma Lammers (KB), Sander van Kempen (KB) en Ingrid Bon (Rijnbrink)
Zie ook Bibliotheekblad, nummer 1 2020
