Tekst: Dick van Tol, netwerkadviseur bij Probiblio

De kernvraag van Bibliotheekplaza op 28 oktober was dit jaar: wat we kunnen leren van de manier waarop een aantal personen en organisaties van buiten de bibliotheeksector – onder het motto never waste a good crisis – van de coronacrisis of andere crises heeft geleerd. Dick van Tol, netwerkadvsieur bij Probiblio, was aanwezig en verzamelde de inzichten die waardevol kunnen zijn voor de bibliotheekbranche.

“Iedere bezoeker van Bibliotheekplaza zal zijn of haar eigen lessen hebben getrokken, in meer of minder mate te gebruiken in het werk of in het persoonlijke leven. Na het grotendeels ter plaatse bezoeken en voor het overige achteraf online bekijken van de plenaire optredens en de deelsessies kom ikzelf tot het volgende lijstje. Niet altijd is een hele directe link naar het bibliotheekwerk te leggen. Maar nuttig om deze lessen als bibliotheek(medewerker) in de gereedschapskist te hebben, is het wel.

Inzicht 1: wen aan veranderingen
“We leven niet in een tijdperk van verandering, maar in een verandering van tijdperk”. Dit citaat van veranderkundige Jan Rotmans werd door één van de plenaire sprekers aangehaald. De werkelijkheid is dat we moeten leren omgaan met voortdurende verandering en alle onvermijdelijke verwarring/onrust die dit met zich meebrengt. Die verwarring en onrust ontstaan, doordat je moet afleren wat je goed kunt en iets moet leren dat je nog niet kunt of misschien wel nooit zult kunnen leren (learning anxiety). In tijden van crisis moet je hier toch doorheen: je wordt gedwongen te veranderen. Op deze manier zijn crises heel nuttig. Ze zijn vaak nodig om werkelijk te veranderen of veranderingen sneller door te voeren. De manier waarop we in de sector in korte tijd activiteiten online zijn gaan aanbieden, is hiervan een voorbeeld.   

Inzicht 2: struikel vooruit
Een crisis is een signaal dat een bestaand maatschappelijk regime gaat knellen. Een maatschappelijk regime is een dominante en gedeelde manier van denken, werken en organiseren binnen een maatschappelijk deelsysteem, zoals bijvoorbeeld de bibliotheeksector. De reflex is om het bestaande systeem in beperkte mate aan te passen, waar een transitie naar een werkelijk ander systeem nodig is. Zo’n transitie vindt altijd schoksgewijs plaats en is een kwestie van ‘vooruit struikelen’: doen, leren van dat doen en vervolgens beter doen. Ga er wel bewust mee om, organiseer het transitieproces. Er zijn altijd kleine, soms bijna onzichtbare transitievoorbeelden. Pak die aan! Op een gegeven moment ontstaat een kritische massa en gaat het – zo is empirisch onderzocht en bewezen – vanzelf rollen.

Inzicht 3: durf te doen
‘Gewoon doen’ kan, als een andere manier dan het reguliere planmatig werken, heel verfrissend zijn en tot veel creativiteit leiden. Het houdt de organisatie wendbaar, brengt andere capaciteiten naar boven. Belangrijk hierbij is de durf om zonder uitgebreid onderzoeks- en denkwerk aan de slag te gaan en het risico te lopen dat het misgaat. Ook als het misgaat kan een organisatie zich van de beste kant laten zien: de bakens verzetten als dat nodig is, even uithuilen en weer direct ongebroken blijmoedig voorwaarts gaan.

Inzicht 4: jouw houding is de sleutel
De essentie van omgang met een crisis is persoonlijke houding. Aan de crisissituatie zelf kun je niet of nauwelijks iets veranderen. Maar je kan wel zelf bepalen welke houding je ten opzichte van de crisissituatie inneemt. Trek je je terug of stap je naar voren? Zie je vooral de problemen of zie je ook kansen? Een crisis kun je vooral overwinnen door te focussen op wat (nog) wél kan; de mogelijkheden te zien en daarmee aan de slag te gaan.

Inzicht 5: toon kwetsbaarheid
Kwetsbaarheid is in een crisis kracht. Want natuurlijk is een crisis lastig en weet je niet meteen of in alle gevallen hoe je ermee moet omgaan. Als je dat van jezelf en van anderen accepteert en je durft elkaar om hulp te vragen, kun je in gesprek en van elkaar leren. Dan ontstaat de saamhorigheid en de creativiteit om de crisis het hoofd te bieden.

Inzicht 6: traceer de verbeterpunten
Een crisis legt vaak – in brede zin – zwakheden aan het licht, onder meer van organisaties. Die zwakheden zouden heel goed ook in gewone omstandigheden tot problemen kunnen leiden. De crisis kan gebruikt worden om de kwetsbaarheden in de organisatie bewust te inventariseren en aan te pakken. Wederom een voorbeeld van hoe geprofiteerd kan worden van een crisis om zich te versterken.
Ook op individueel niveau, als medewerker van bijvoorbeeld een bibliotheekorganisatie, kunnen in een crisis zwakheden – of prettiger geformuleerd: verbeterpunten – aan het licht komen. Hoe reageerde jij op de plotselinge situatie, hoe was jouw houding? Wat kan ik daarvan voor mijzelf leren om in een volgende crisis sterker te kunnen zijn? 

Inzicht 7: creëer (nieuwe) waarde
Ook in een crisissituatie kan waarde worden geleverd. Misschien een andere waarde dan in gewone omstandigheden of op een andere manier aangeboden, maar mogelijk is het. Verbind daarbij de functies van de bibliotheek met nieuwe of verergerde maatschappelijke problemen en probeer tot nieuwe oplossingen te komen. Het bellen van oudere bibliotheekleden door een aantal bibliotheken ter bestrijding van eenzaamheid is hiervan een heel mooi voorbeeld. Ik moet hierbij ook aan de VOB denken, die na een moeizame periode in de coronacrisis liet zien heel goed in staat te zijn bij het opstellen van de protocollen de belangen van de bibliotheken bij OCW te vertegenwoordigen en daarnaast de bibliotheken prima te informeren.

Inzicht 8: biedt een platform voor verandering!
Bibliotheken kunnen een belangrijke rol spelen als platform waar burgers worden gestimuleerd om op basis van betrouwbare informatie samen met anderen kritisch na te denken over de situatie om hen heen: op aarde, in Nederland, in hun stad of buurt. En waar burgers vervolgens ideeën kunnen uitwisselen om noodzakelijke of wenselijke veranderingen tot stand te brengen.
Eén van de sprekers riep de bibliotheken op die rol op zich te nemen en toevallig werd ik laatst al door een andere publicist met diezelfde oproep benaderd. In Noord- en Zuid-Holland zijn we nu met enkele bibliotheken bezig een programma te ontwikkelen en uit te proberen waarmee bibliotheken invulling kunnen geven aan bovengenoemde platformfunctie.

Tot zover de lessen die ik persoonlijk van Bibliotheekplaza heb meegenomen. Misschien heb jij – en met jou de organisatie – er ook wat aan!”

Meer lezen over Bibliotheekplaza 2021 kan hier:
probiblio.nl/bibliotheekplaza-2021-met-inzicht-een-crisis-uit