Eef van Eerdewijk startte in 2014 bij de Bibliotheek Midden-Brabant in een functie die in die organisatie toen volledig nieuw was: de functie van programmamaker. Inmiddels is de programmering zeer geprofessionaliseerd. Een terugblik
De jaren daarvoor werkte Eef als cultureel ondernemer in Tilburg en had er een groot netwerk. Ze had al gezien dat de bibliotheek op zoek was naar een andere rol in de stad en regio, toen er een vacature voorbij kwam voor een fondsenwerver. Met dat functieprofiel voelde ze geen match, maar wél met de mensen die ze sprak. Al snel volgde nog een gesprek, nu over de functie van programmamaker. “Ik voelde toen meteen: die bibliotheek, die meent het serieus met de ambitie om haar maatschappelijke rol op nieuwe manieren vorm te geven. Daar kan en wil ik wel aan bijdragen”.
Pionieren in de Spoorzone [2014 – 2019]
Eefs opdracht in haar nieuwe functie als programmamaker? Pionieren. Met een klein team zou ze gaan experimenteren in de Tilburgse Spoorzone, het gebied waar op termijn de stadsbibliotheek naartoe zou verhuizen. In aanloop naar die verhuizing opende de Bibliotheek Midden-Brabant daar in 2014 alvast een ‘proeftuinbibliotheek’: de KennisMakerij. Ook in andere bibliotheekvestigingen van de Bibliotheek Midden-Brabant kwamen er vacatures voor kwartiermakers/programmamakers.
Het KennisMakerij-team kreeg een open opdracht mee: zoek nieuwe manieren waarop de Bibliotheek met haar podiumfunctie kennis en verhalen kan delen, anders dan alleen via het boek. Terugblikkend realiseert Eef hoe bijzonder die begintijd was: “We zaten in die Tilburgse Spoorzone perfect, op een plek waar veel gepionierd werd. Je riep iets, mensen haakten aan en dan ging je het gewoon samen doen. Ons motto werd: ‘Begint eer ge bezint.’ Zo hadden we toen we net twee maanden open waren, meteen een ‘volle bak’ bij het avondvullende programma Armoede leeft niet, dat we organiseerden samen met Eric Rugebregt van de Quiet 500. Kort daarna ging in Tilburg ook de eerste Quiet Community van start.”
In de tijd dat de MeToo-beweging opkwam, programmeerde Eef samen met drie lokale partijen een #MeTooInTilburg avond. “Dat was best spannend. Ik voelde heel erg de urgentie om iets met #MeToo te doen, maar het onderwerp was natuurlijk best heftig. Het werd een supermooie avond, met heel veel jongeren in de zaal. Ook bijzonder: twee van de sprekers, de ene begin twintig en de andere begin zeventig, hebben elkaar tijdens die avond echt gevonden: ze traden na die dag vaker samen op in het land.”
Al pionierend groeiden een aantal ‘proefballonnen’ langzaam uit tot programmareeksen: de Tegenlicht Meet Ups, Geekborrels en muzikale talkshow Notenkrakers kregen een vaste plek in de agenda. Ook kwam er zo langzaam steeds meer lijn in de thema’s binnen de KennisMakerij-programmering, zoals emancipatie, armoede, duurzaamheid, cultuur en technologische innovatie.
Ook de FuckUpNights was een van de langlopende reeksen die opgestart is in de KennisMakerij. Bij deze avonden draaide het nu eens niet om succesverhalen, maar deelden mensen verhalen over hun professionele blunders. “Die reeks paste perfect bij onze eigen ‘meanderende’ manier van werken,” vertelt Eef. “Als je vooruit wil, moet je ook het risico durven te nemen dat je af en toe faalt, of iets moet bijstellen. Dat werd dan ook één van de uitgangspunten in ons eigen team: “Fouten maken moed”. Over deze bijzondere beginperiode van de KennisMakerij maakte Eef samen met striptekenaar Jeroen de Leijer een boekje en een video.
Verhuizing naar de LocHal [2019]
Na bijna vijf jaar pionieren in de Spoorzone, is het begin 2019 zo ver: de KennisMakerij en de stadsbibliotheek op het Koningsplein verhuizen samen naar één gebouw: de LocHal. Deze voormalige locomotiefhal werd getransformeerd tot een imposante huiskamer van de stad, die niet alleen ruimte biedt aan collectie, werkplekken, expositieruimtes en een StadsCafé, maar ook aan zes thematische labs: het DigiLab, GameLab, FoodLab, FutureLab, TijdLab en WoordLab.
Tekst gaat verder onder de foto
De KennisMakerij krijgt een plek op de grote, brede trappen middenin het gebouw. Tijdens activiteiten dienen die trappen als zitplaatsen en wordt de KennisMakerij ‘ommuurd’ door speciaal ontworpen transparante textielen. Het open gevoel dat zo ontstaat, nodigt uit tot discussie en debat. Ook krijgt de KennisMakerij er in de LocHal een ‘klein zusje’ bij: de StemmingMakerij. In deze afgesloten ruimte staan de stoelen in een halve cirkel, wat de zaal heel geschikt maakt voor kleinere meet ups en dialoogsessies.
De LocHal wordt niet alleen vanaf dag één omarmd door de Tilburgers en overladen met prijzen, het nieuwe gebouw heeft ook meteen een enorme aantrekkingskracht op samenwerkingspartners. “Dat was ongekend, wat mensen allemaal van ons wilden, al die vragen en ideeën voor samenwerking.” Heel fijn natuurlijk voor een team dat als uitgangspunt heeft als Bibliotheek nooit iets alleen te programmeren en áltijd de samenwerking met minstens één lokale partner te zoeken. Maar het kon ook wat overweldigend zijn. Zo herinnert Eef zich nog heel goed het eerste programmamakersoverleg in de LocHal: “Ik weet nog dat ik zei: ‘Ik doe dat wel even, die mailtjes met aanvragen afhandelen.’ Toen zei mijn KennisMakerij-collega Mark gelukkig: ‘Zullen we dat niet samen doen?’ Dat bleek geen overbodige luxe. Het hielp niet alleen om die grote hoeveelheid aanvragen bij te kunnen benen, maar ook om samen goed af te wegen waar we ‘ja’ en ‘nee’ tegen zeiden.”
De SDG’s als kapstok [2020 – 2024]
Met zoveel organisaties en inwoners die ‘iets’ wilden doen in de LocHal, werd voor het LocHal-team de vraag steeds prangender: wat doen we wel en wat niet? Ook bij de andere bibliotheekvestigingen van de Bibliotheek Midden-Brabant merkte Eef een groeiende behoefte aan een hulpmiddel bij het afwegen van alle samenwerkingsaanvragen.
“We gingen op zoek naar een kapstok, een manier om nog meer lijn en samenhang te brengen in onze programmering.” Die kapstok vond programmamakersteam in de Sustainable Development Goals. Dit zijn 17 wereldwijde doelstellingen voor duurzame ontwikkeling, in 2015 vastgesteld door de Verenigde Naties. Eef blikt terug: “We hebben toen in kaart gebracht: aan welke van die 17 doelen kunnen we als Bibliotheek echt een bijdrage leveren? Aan welke van die doelen werken we lokaal al, samen met inwoners? Wat kunnen we verder uitbouwen?” Zo werden uiteindelijk drie focusthema’s gekozen voor de programmering van de Bibliotheek Midden-Brabant: duurzaamheid, gelijkheid en samenleven.
“Dat klinkt nog heel breed, en toch gaf het richting aan de inhoud van onze programmering. Ook wat betreft de vorm hield het ons scherp: die vorm moest niet alleen maar informeren of inspireren, we wilden ook écht zoeken naar manieren waarop we bezoekers een stapje verder konden laten zetten, echt in beweging konden krijgen. Met onze programmering wilden we bezoekers ‘speelruimte’ bieden, de kans geven om dingen te leren door te doen.”
Tekst gaat verder onder de foto
Die speelruimte leek vanaf maart 2020 een tijdlang flink beperkt te worden: de coronacrisis diende zich aan. Alle beperkingen die dat noodgedwongen met zich meebracht, gaven tegelijkertijd ook ruimte om nog meer te gaan experimenteren met online en hybride vormen van programmering, met nieuwe manieren om met elkaar in gesprek te gaan: “Zo hadden we een prachtige online gespreksreeks over een in opspraak geraakt standbeeld, waarbij vele invalshoeken en stemmen de ruimte kregen. Mijn collega Mark ging parallel aan de FuckUpNights de Faalcast maken, een podcast waarin lokale gasten vertelden over hun professionele blunders. En samen begonnen Mark en ik aan wat uiteindelijk een 26-delige reeks van online talks werd: de KennisMakerijRevue.”
Deze online talks werden opgenomen lege LocHal. De eerste afleveringen gingen vooral over het zoeken naar ‘het nieuwe normaal’ in die coronatijd; later kwamen er ook veel andere thema’s aan bod die aansloten bij de SDG’s, met afleveringen als 30 minuten mensenrechten, Wij zijn de planeet en Kleurenblind opvoeden. Mark zei daarover later in een interview: “Heel onze baan veranderde! Opeens waren we regiedraaiboeken en montageschema’s aan het maken, maar we deden ook zelf de aankondigingen van de online talks. Als je ziet hoe we daarin gegroeid zijn, dan zie je dat die rol ons steeds meer ging passen.”
Hoewel corona dus ook tot nieuwe ontwikkelingen leidde, was het gebrek aan échte, fysieke interactie in die tijd ook een gemis. Na de eerste lockdowns was er gelukkig weer ruimte om ín de bibliotheek gesprekken en actie op gang te brengen. Zo werd in 2021 tijdens World Cleanup Day de KroonluchterØ13 onthuld, een gigantische kroonluchter helemaal gemaakt van gerecyclede, lokaal ingezamelde PET-flesjes. Zo’n fysiek object middenin de LocHal gaf heel veel zichtbaarheid aan het thema Plastic troep en de programmering daaromheen, die bestond uit verschillende inspiratiesessies, challenges, een expo en een workshop percussie op plastic afval.
Activiteitenreeksen die informeren, inspireren én activeren kwamen er ook rondom andere SDG-thema’s. Zo gaf de Bibliotheek samen met de Fontys Hogeschool voor Journalistiek en FactoryTilburg vorm aan een Factchecking-week over de alomtegenwoordigheid van nepnieuws en hoe je jezelf daartegen kunt wapenen. En werd het Stadsbalkon van de LocHal voor drie maanden omgetoverd tot Stadskas013: een groene oase met een tuinpad langs verschillende natuurinclusieve initiatieven Tilburg en omgeving.
Samen met andere bibliotheken die op deze manier aan het pionieren waren, maakten een aantal LocHal-programmamakers de publicatie SDG’s in bibliotheken en deelden hun ervaringen zo breder in de bibliotheeksector. Tegelijkertijd groeide er echter ook een ander besef. Eef: “Terwijl we zo bezig waren een aantal SDG-thema’s op de kaart te zetten en het debat over dit soort onderwerpen te stimuleren, leken de tegenstellingen tussen mensen juist groter te worden – zeker sinds de coronacrisis. Dan denk ik aan tegenstellingen tussen woke en anti-woke bijvoorbeeld, of tussen praktisch en theoretisch geschoolden.”
Tekst gaat verder onder de foto
De Verdieping [2025]
Hoe groter de kloof tussen sommige groepen lijkt te worden, hoe groter ook de groep mensen wordt die lokaal iets wil betekenen. Juist nu komt Eef veel mensen tegen die dingen in beweging willen zetten, anderen willen uitdagen om eens uit hun eigen bubbel te stappen en de dialoog met elkaar aan te gaan. “Ik zie het gewoon gebeuren: er melden zich steeds vaker mensen met ideeën en initiatieven die gaan over het tot stand brengen van nieuwe ontmoetingen.”
Eef bekent lachend dat ze eerder best een allergie had voor het woord ‘dialoog’: “Toen we een naam zochten voor wat nu de StemmingMakerij heeft in de LocHal, wilde ik dat woord ‘dialoog’ er absoluut niet in hebben! We zochten een naam die wat meer reuring in zich had. We hebben toen nog even de werktitel ‘Stennisschopperij’ gehad, wat uiteindelijk dus StemmingMakerij is geworden.”
De beweging die op dit moment zichtbaar wordt in de LocHal-programmering, is dus een beweging van debat naar dialoog. Van thema’s agenderen en mensen op een podium zetten om toehoorders te overtuigen, naar ontmoetingen tot stand brengen met ruimte voor nieuwsgierigheid naar de ervaringen en standpunten van een ander. Eef: “Hoe klein de impact van iedere afzonderlijke ontmoeting soms ook lijkt, ik denk toch dat dat de enige manier is: gesprek voor gesprek, mens voor mens, kloven overbruggen en komen tot meer verbinding, gelijkwaardigheid en gezamenlijkheid.”
Tekst gaat verder onder de foto
Met die groeiende ambitie om als bibliotheek nog meer ruimte te geven aan dialoog en ontmoetingen tussen inwoners, komt ook de term democratie steeds vaker voorbij. Zo is in het nieuwe Bibliotheekconvenant 2024-2027 vastgelegd dat alle openbare bibliotheken een rol hebben in het versterken van burgerschap en democratie en biedt de Bibliotheek Utrecht sinds 2024 ruimte aan een Huis van Actief Burgerschap. Ook werd landelijk een Democratische Code voor bibliotheken ontwikkeld. Die code gaat over de Bibliotheek als een plek waar ruimte is voor de dialoog, maar waar je bijvoorbeeld ook kunt leren hoe maatschappelijke en politieke vraagstukken in elkaar zitten, hoe je je daarover kunt uitspreken en hoe je je eigen burgerschap kunt oefenen én uitoefenen.
Eef legt uit: “Ook wij zijn in onze bibliotheken steeds meer programma’s gaan aanbieden die bijdragen aan wat je ‘samenlevingsvaardigheden’, ‘democratische vaardigheden’ of ‘Inner Development Goals’ zou kunnen noemen. Die laatste vind ik wel een mooie link naar de SDG’s: om bij te dragen aan een duurzame gelijkwaardige samenleving, kunnen we als bibliotheek informatie en verdieping aanbieden op maatschappelijke thema’s én een oefenplek bieden voor vaardigheden die nodig zijn voor maatschappelijke verandering: veerkrachtig zijn, kunnen samenwerken, anders durven denken en doelgericht handelen.”
Zo’n plek vormgeven, dat vraagt ook weer om een andere manier van werken voor ons als programmamakers. Die verandering vliegen we aan vanuit hetzelfde motto als waarmee we tien jaar geleden begonnen zijn: ‘Fouten maken moed’. “We leren, vergissen ons en worden beter. Ook zijn de KennisMakerij en verschillende Labs in de LocHal steeds meer gaan samenwerken, omdat we toch vaak met vergelijkbare thema’s bezig waren, alleen soms vanuit een andere bril bekeken. Die verdergaande samenwerking is het LocHal-team De Verdieping gaan noemen. “Die naam verwijst niet alleen naar onze fysieke locatie in het LocHal-gebouw, maar ook naar de programmalijnen rondom grote thema’s die voortkomen uit onze intensievere samenwerking en uit de koppeling die we steeds maken met de rijke collectie die we hebben als bibliotheek.”
Tekst gaat verder onder de foto
“Dus ja, ik heb eigenlijk best een gekke baan,” besluit Eef. “Je hebt zo veel verschillende rollen te vervullen om deze baan goed vorm te kunnen geven.” Grinnikend herinnert ze zich hoe iemand haar ooit in plat Tilburgs vroeg: ‘Hedde gij daar eigenlijk een opleiding voor gedaan?’. “Toen ik met deze baan begon bij de Bibliotheek werkte ik als cultureel ondernemer, maar ik ben oorspronkelijk opgeleid als maatschappelijk werker. Al die ervaring komt eigenlijk heel mooi samen in deze baan. Niet gek dus, dat ik bij dat eerste sollicitatiegesprek tien jaar geleden meteen een match voelde tussen de ambities van de bibliotheek en wat ik als persoon kan en wil: wat ik nu als programmamaker doe, klopt gewoon echt met mij als mens.”
