Bibliotheken zoeken naar oplossingen in tijden van corona

Tekst: Anne van den Dool

Het coronavirus houdt ook de Nederlandse bibliotheeksector in zijn greep. Wat begon met de ludieke geste om angstige bibliotheeklezers hun boetes kwijt te schelden, eindigde zondagavond 15 maart met de bekendmaking van de Vereniging van Openbare Bibliotheken (VOB) dat alle bibliotheekvestigingen in Nederland vanaf maandag hun deuren moesten sluiten. Hoe deed het coronavirus de afgelopen weken langzaam maar zeker zijn invloed gelden en op welke inventieve manieren zetten bibliotheken hun werkzaamheden voort?  Een terugblik en een stand van zaken. Met een overzicht van de nu bekende initiatieven, dat regelmatig bijgewerkt zal worden (zie kader onderaan).

Afgelaste activiteiten
Het begon al enkele dagen voor de belangrijke persconferentie op donderdagmiddag 12 maart, waarin culturele instellingen, zoals musea en theaters, werden verzocht hun deuren te sluiten. Twee dagen eerder schrapte Bibliotheek Eindhoven als eerste bibliotheek alle activiteiten vanwege het COVID-19-virus, dat steeds wilder om zich heen begon te grijpen. Ook waren in de vestigingen nog nauwelijks medewerkers te vinden: bezoekers moesten zich veelal redden middels selfservice. Reden daarvoor was niet alleen de kans op besmetting door bezoekers onderling, maar ook de angsten van vrijwilligers, die massaal besloten thuis te blijven. Zonder hen, werd al snel duidelijk, was het lastig de bibliotheken open en op orde te houden.

Computers om en om aan
Ook in andere bibliotheken volgden algauw maatregelen. Waar aanvankelijk enkel groepsactiviteiten werden geannuleerd, gold dat al snel ook voor een-op-een-activiteiten, zoals spreekuren en taalhuisbegeleidingen. Selfservice werd eerder regel dan uitzondering, om het contact tussen bezoeker en medewerker tot een minimum te beperken. Bezoekers met verkoudheidsklachten werden geweerd en een deel van de computers werd uitgeschakeld, om zo de afstand tussen zoekers te vergroten. Toiletten die aanvankelijk alleen tegen betaling konden worden gebruikt, waren nu vrij te bezoeken, zodat iedereen die daar behoefte aan had zijn handen kon wassen.
Na het bericht op 12 maart besloot een eerste deel van de bibliotheken zelf de deuren te sluiten. De feestelijke opening van de gloednieuwe bibliotheekvestiging aan de Utrechtse Neude door prinses Laurentien, die oorspronkelijk voor de 13e gepland stond, werd afgelast. Waar bibliotheken aanvankelijk maatregelen troffen voor de rest van de week, werden die algauw tot het einde van de maand verlengd, conform de adviezen van de overheid en het RIVM aan publieke instellingen in het algemeen.

Geen boete op de deurmat
Er ontstonden meer praktische problemen. Wat bijvoorbeeld te doen met al geleende boeken die bezoekers nu niet langer durfden terug te brengen? Wie materialen had geleend bij een bibliotheek in Noordoost-Brabant, hoefde zich nergens zorgen over te maken, liet het Brabants Dagblad al donderdagochtend 12 maart, voor de bekendmaking van de grootschalige maatregelen voor openbare gelegenheden, weten. Degenen die vanwege het coronavirus hun huis niet durfden te verlaten, zouden geen boete op de deurmat krijgen, verzekerde de bibliotheek. Ook de bibliotheken in Drenthe verlengden hun uitleentermijn tot zes weken. Daarnaast lieten ze weten de boeken uitgebreider dan normaal te reinigen voordat ze in de kasten werden teruggezet.

Digitaal lezen voor iedereen
En zo werd de vloek van het coronavirus ook een zegen voor het digitaal lezen. Luisterboeken en e-books boden een oplossing voor de angst tijdens een bibliotheekbezoek door een ziektekiem te grazen te worden genomen. Vooral voor ouderen bleken de diensten een uitkomst, stelde bibliotheekmanager Lammie van der Tuuk van Biblionet Drenthe tegenover Dagblad van het Noorden: zij hoefden nu niet langer het risico te lopen op weg naar een nieuw boek ook nieuwe ziekteverwekkers binnen te krijgen.
Om die reden besloot de landelijke Online Bibliotheek voor iedereen, en niet alleen voor haar leden, gratis luisterboeken beschikbaar te stellen. Voor kinderen kwamen twaalf beluisterbare boeken online, voor volwassenen stelde de bieb zestien audiobooks beschikbaar. Dit werd algauw uitgebreid naar meer dan tachtig. Daarnaast begon de Koninklijke Bibliotheek zich direct in te spannen om het aanbod van de Vakantiebieb, die normaal gesproken alleen tijdens de zomermaanden geopend is, eerder beschikbaar te stellen.

Aan eigen succes ten onder
Tussen donderdagavond en zondagavond maakten meer en meer bibliotheekorganisaties zelfstandig de beslissing de deuren te sluiten voor het publiek. Iedereen interpreteerde de op donderdagavond gegeven grens van honderd personen naar eigen inzicht: sommige bibliotheekorganisaties lastten alleen grootschalige evenementen af, anderen zagen op vrijdag direct af van opening.
Het was precies de diversiteit van de bezoekers die door sommige woordvoerders als argument voor de sluiting werd genoemd, waardoor het virus zich mogelijk sneller zou kunnen verspreiden. Juist door ouderen wordt de bibliotheek gretig bezocht. Een groot goed van de bibliotheek verwerd zo plotseling tot een gevaar. Het gold voor meer verworvenheden van de bieb: wie veel bezoekers ontving, liep nu paradoxaal genoeg plotseling het grootste risico de deuren op slot te moeten doen. De immer groeiende activiteitentak maakte de bibliotheek bovendien tot een grotere bron van samenkomende zieken, zwakken en misselijken.
Deze groep werd door veel bibliotheken op hun websites en middels aanplakbiljetten bij de ingang vriendelijk verzocht de bibliotheek niet te betreden. Wie signalen van verkoudheid of koorts vertoonde, kon het pand, uit veiligheid voor anderen, beter niet betreden.

Hollands hamsteren
Tot hun sluitingen hadden ook bibliotheekvestigingen te lijden onder klassiek Hollands hamstergedrag – een term die tot vorige week nog positief verbonden was met afprijsacties van Nederlands grootste supermarktketen, maar die inmiddels verwerd tot scheldwoord. Dit leidde weer tot grote drukte in de bibliotheek – precies het gedrag dat door de overheid en het RIVM juist was afgeraden. Inslaande bezoekers, al dan niet snotterend, verlieten met het maximaal aantal te lenen boeken het pand.
De Stentor deed uitgebreid verslag van een dergelijke situatie in Apeldoorn, waar men al ruim voor opening samendromde voor de ingang om, voordat het slot er voor enkele weken op zou gaan, de laatste boeken te pakken te krijgen. 75 mensen mochten direct bij CODA naar binnen, waarna het een kwestie van wachten was tot iemand het pand verliet. Het verzoek was niet te lang in de bibliotheek te blijven, om zo iedereen een kans te geven.

Reserveringen in plastic tas
Toen op zondagavond 15 maart werd medegedeeld dat ook restaurants, cafés, scholen en sportclubs moesten sluiten, gold dat indirect ook als een oproep aan bibliotheken hun deuren niet langer open te houden. Die nam de VOB, ondanks het feit dat bibliotheken niet expliciet genoemd werden, desalniettemin ter harte. Zij had daarover eerst contact met het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW), dat ervan uitgaat dat alle bibliotheken hun vestigingen ten minste tot en met 6 april gesloten zullen moeten houden.
Daarmee ontstonden algauw de eerste creatieve oplossingen. De Bibliotheek Hoeksche Waard besloot, in navolging van bezorgende supermarkten en restaurants, klaarstaande reserveringen in een plastic tas aan de voordeur van de lener te hangen.
Biblionet Groningen startte op maandag 16 maart met een dagelijkse BiebLab-video voor kinderen, om zo de verveeluurtjes thuis te verdrijven. Dezelfde organisatie richtte een online Taalhuis op, via welke video’s worden geboden met oefeningen voor thuis. Bibliotheek Rotterdam koos ervoor een schrijfworkshop voor aanstormend raptalent naar het wereldwijde web te verplaatsen. KopGroep Bibliotheken laten hun wekelijkse voorleesuurtje op woensdagmiddag via Facebook plaatsvinden. Online voorleesinitiatieven ontstaan ook onder schrijvers, zoals Paul van Loon en Jacques Vriens.
Steviger inzetten op de online dienstverlening lijkt het nieuwe devies, zo laten meerdere organisaties weten. Zo zetten verschillende bibliotheken, waaronder de Westfriese Bibliotheken en de Bibliotheek Gelderland Zuid, hun digitale aanbod duidelijker in the picture: op hun website en sociale media prijzen zij de digitale erfgoedcollecties van musea en gratis oefenprogramma’s voor computer, taal en rekenen aan.

Immer flexibel
Zo zoeken alle bibliotheken naar een manier om hun werkzaamheden, ondanks de sluiting van hun panden, te kunnen voortzetten. Net als andere sectoren kiezen zij er, in afwachting van nieuwe maatregelen, niet voor te wachten tot de deuren weer open mogen, maar laten zij zich van de flexibele kant zien waarin zij de afgelopen jaren zo getraind in zijn geraakt.

Op de foto: De OBA heeft een bezorgservice.

Op Biebtobieb is onder de naam Crisisbieb een groep gestart waar bibliotheken met elkaar delen welke oplossingen zij hebben bedacht om zo goed mogelijk mensen te blijven bedienen in de huidige situatie.