Tekst: Ronald Capelle (Programmamanager Digitalisering bij Bibliotheek Aanzet). Deze blog verscheen eerder op LinkedIN en op Quapelle, de blogpagina van Ronald Capelle. Columnisten / bloggers schrijven op persoonlijke titel en weerspiegelen niet noodzakelijkerwijs het standpunt van de redactie.
Eind maart trok een batterij onderwijsspecialisten naar bij de hoorzitting ‘Lees- en Taalvaardigheid’ in de Tweede Kamer. Hun boodschap was duidelijk: stop met schoolzwemmen en ‘moestuinen’, focus op taal en rekenen. Dat is keihard nodig, aangezien een derde van de 15-jarigen in Nederland onvoldoende geletterd is en volgens PISA zelfs het risico loopt laaggeletterd het onderwijs te verlaten.
Eén op de drie scholieren. Laat dat even op u inwerken!
Doorgewinterde bibliothecarissen zagen dat ongetwijfeld aankomen. Al vóór de eeuwwisseling zien zij ieder jaar steeds minder boeken mee naar huis gaan*. Sinds ik in 2016 in bibliotheken kwam werken, weet ik niet beter dan dat het lenen in de lift zit. Naar benee.
Van honderdvijftig miljoen naar vijftig miljoen. Op de ‘LEESCRISIS’ krantenkoppen valt dus weinig af te dingen. We lezen nu eenmaal veel minder dan vroeger.
Toch is er ook goed nieuws. Terwijl bibliotheekland de laatste jaren staarde naar knalrode uitleencijfers, stond lezen ergens anders wél garant voor kassa. Al sinds 2015 loopt de omzet van boekhandels (winkels en e-commerce) op. Nederlanders geven al negen jaar op rij (!) meer geld uit aan het kopen van boeken. Sinds 2014 groeide de totale jaaromzet van boekhandels van € 485 miljoen naar € 685 miljoen in 2023.
Ik hoor u denken: logisch, alles wordt duurder. Dus ook boeken.
Dat is zo. Maar vergeleken met 2014 zijn afgelopen jaar ook méér boeken verkocht (43 miljoen exemplaren in 2023 ten opzichte van 37 miljoen in 2014). En echt niet alleen dankzij Bol. Nog steeds is het aandeel van fysieke boekhandels groter dan die van online.
Je kunt wel stellen dat we in een leescrisis leencrisis zitten.
Wat mij bij deze grafiek direct in het oog springt, is de hoeveelheid geleende boeken naast gekochte boeken. Nog steeds worden jaarlijks zo’n 15 miljoen meer boeken geleend dan aangeschaft. Ik was mij daar nooit van bewust en ik vermoed vele anderen ook niet.
Boeken ontdekken online
Terug naar het PISA onderzoek en onze jongeren. Over het leesgedrag van de Nederlandse jongeren (12 t/m 25 jaar) las ik een uitvoerig onderzoek van Stichting Marktonderzoek Boekenvak. Ik neem u mee door de highlights.
Ongeveer één op de drie jongeren leest elke dag of meerdere keren per week een boek in hun vrije tijd. Hoewel de leesfrequentie alleen onder de oudste jongerengroep stijgt, neemt het aandeel nietlezers onder alle jongerengroepen iets af.
De meeste boeken kopen zij nieuw, online. Ook tweedehands lijkt in opmars, zeker onder 20-25-jarigen. Steeds minder benutten jongeren daarvoor de bieb. Vooral na hun achttiende. Van de achttienplussers die geen lid zijn van de bieb, was 75% dat voor hun achttiende wel.
Een grote groep jongeren vindt het lastig een passend boek te vinden. TikTok en Instagram schieten hen te hulp. De helft van de TikTokkende jongeren is al bekend met #BookTok, filmpjes van TikTokkers waarin boeken worden aanbevolen. Van die groep leest 57% weleens een boek dat zij hebben gezien op TikTok en één op de drie leest, koopt en/of leent zelfs meer boeken door #BookTok.
TikTokfilmpjes (lees: beeldtaal) kunnen dus een postieve invloed hebben op het leesgedrag. Daar moeten wij als bibliotheken van profiteren, vind ik. De Nederlandse booktokkers @gayotic_bookworm (200.000 volgers) en @melissasbooks (150.000 volgers) hebben een miljoenen bereik opgebouwd. Waarom werken deze twee kanjers nog niet voor ‘de bieb’ als leesmarketeer? Waarom adverteren wij niet op hun zenders om onze collectie te promoten?
Nu ken ik mensen die het sponsoren van TikTok bij wet verboden willen maken. En dat is niet geheel onterecht. Amnesty International publiceerde eind vorig jaar twee S.O.S. rapporten waaruit blijkt dat TikTok schadelijk is voor de mentale gezondheid van jongeren en zich schuldig maakt aan privacyschending. De cumulatie van hun achterban, emotierijke video’s, gehaaide algoritmes, doorgebrachte tijd en targets van advertentie-inkomsten maakt de Chinese app verradelijk verslavend. Het zwarte gat van verleiding.
Een ‘duivels dilemma’, noemde ik het afgelopen vrijdag tijdens mijn presentatie op een geslaagde AI bijeenkomst bij NBD Biblion. Ik stelde de zaal de ethische vraag of zij – met de kennis dat mensen onder invloed van wiet meer boeken lezen – zouden adverteren in de lokale coffeeshop. Vervolgens vroeg ik of zij dat ook zouden doen als de coffeeshop het advertentiegeld besteedt om meer mensen verslaafd te maken. Het aantal handen dat na de eerste vraag omhoog ging, verdween.
Zou u als bieb adverteren in de lokale coffeeshop als dat mensen aan het lezen krijgt?
De beweging Tech For Good richt zich op het inzetten van technologie om positieve impact te maken op maatschappelijke uitdagingen. Volgens die school kijk ik naar TikTok. Daarom zou ik minstens een jaar vol inzetten op #BookTok promotie om lezers en nietlezers te verleiden naar de bieb (en de boekhandel). Ik ben heel benieuwd wat we dan uitrichten. Simultaan zou ik met een wegkaapstrategie bereikte mensen binden aan eigen kanalen als de website, app en mail. Omdat de meeste bibliotheekwebsites en -apps (nog) geen mogelijkheden bieden tot communitymanagement, kunnen we daarvoor ook apps als KennisCloud, WhatsApp en Discord inzetten. Met deze strategie zijn wij op termijn minder afhankelijk van algoritmes en euro’s om door onze volgers gezien te worden.
In een volgend blog ga ik dieper in op de bieb als online inspiratiebron. Wil je deze niet missen? Abonneer je dan nu via het formulier op https://quapelle.wordpress.com/ en ontvang iedere blog kersvers in je inbox.
Boeken ontdekken in de bieb
Ook ín de bieb kunnen we via #BookTok jongeren aan het lezen krijgen. Collega’s van Bibliotheek Enschede hebben bijvoorbeeld een mooie thematafel met #Boektok collectie. Zulke specials zijn nodig! In het eerder genoemde onderzoek komt naar voren dat jongeren die in de bieb komen daar vooral ‘spontaan’ inspiratie op willen doen. Helaas vindt een groeiend aantal jongeren er geen boeken of andere producten die zij nodig heeft of leuk vindt. In tegenstelling tot de boekhandel – een belangrijke inspiratiebron voor boeken – zeggen steeds meer jongeren geen inspiratie te vinden in de bieb…
Wij hebben dus rehabiliteerwerk te doen om van bibliotheken een vulkaan van verleiding te maken. Die uitdaging gaan wij bij Bibliotheek AanZet te lijf in samenwerking met NBD Biblion. De komende twee jaar halen wij met behulp van NBD’s Bookarang technologie allerlei versiertrucs uit de kast om ons publiek in de bibliotheken (en daarbuiten) aan passende boeken te helpen.
Wij geloven dat de Bookarang motor heel bruikbaar en passend is daarvoor, aangezien de algoritmes in de kern contentgericht zijn opgezet. Dat wil zeggen dat het aanbevelingssysteem boeken matcht op basis van de inhoud en niet op basis van commerciële prikkels als populariteit en leengedrag. Deze filosofie sluit aan bij onze publieke waarden, beschreven in het Gezamenlijk Collectieplan 2020 – 2024 en integraal overgenomen in ons lokale collectiebeleid.
- Onafhankelijkheid. Er mag geen sprake zijn van enige vorm van ideologische, politieke of godsdienstige censuur en ook commerciële belangen mogen geen rol spelen.
- Betrouwbaarheid. Dit wil niet zeggen dat hier geen werken in voorkomen waarvan de geloofwaardigheid in twijfel kan worden getrokken, maar wel dat er in dat geval ook een ander werk beschikbaar is dat het onderwerp vanuit een ander perspectief belicht.
- Toegankelijkheid. De collectie dient voor iedereen in gelijke mate toegankelijk te zijn.
- Pluriformiteit. Er is een zo volledig mogelijke afspiegeling van de in Nederland uitgekomen fysieke werken die aansluit bij de diversiteit van de inwoners uit het werkgebied en de wereld om ons heen. Ook omvat de collectie titels die aansluiten bij actuele thema’s. Het is van belang dat collecties zich blijven ontwikkelen, zodat inwoners steeds weer uit nieuwe materialen kunnen kiezen. Ook moet de collectie aansluiten bij de vraag van haar doelgroep, maar een kwalitatief goede collectie kan niet volledig gestuurd worden door gebruikerscijfers. Een bibliotheek bepaalt per collectieonderdeel waar gebruikerscijfers leidend zijn en waar andere afwegingen (zoals pluriformiteit) een belangrijke rol spelen.
- Authenticitiet. De collectie omvat alleen werken waarvan zij auteursrechtelijk bevoegd is ze uit te lenen.
- Aantrekkelijk. De collectie verkeert in verzorgde staat.
Ik heb heel veel zin om de komende twee jaar mooie digitale/hybride oplossingen te maken. Ideeën zijn er genoeg. Zoek je een #BookTok boek maar heb je geen zin om in de wachtrij te staan? ➡ Vind hier een boek dat er op lijkt. Breng je een boek terug? ➡ Klik hier om iets te lezen dat erop lijkt of juist afwijkt. Ga je op vakantie? ➡ Deze romans spelen zich rond die plek af. Zit je ergens mee? ➡ Deze rij boeken zet je op verschillende manieren aan het denken over dat thema.
Welke uitdaging we oppakken, welke oplossing nodig is en hoe dat eruit komt te zien, bepalen we vooral met het publiek. De vorm kan zijn: een appje, een lijstje op de website, een knop bij de inleverbalie, een XL McDonald’s scherm bij de ingang of een scherm in de boekenkast zoals op deze photoshop. Ook vragen we om feedback over de aanbevolen titels, zodat we de algoritmes kunnen trainen op betere voorstellen. Met kleine Sprints zorgen we voor een continue hartslag om per biebruimte, genre, medium of doelgroep ‘iets’ te innoveren en verbeteren. Zo bouwen we stap voor stap aan hopelijk het einde van de leencrisis.
De rehabilitatiewerkzaamheden zijn op de voet te volgen op nbdbiblion.nl/hybride-bibliotheek.
